آرتروز زانو
آرتروز زانو یکی از شایع‌ترین بیماری‌های مفصلی در میان بزرگسالان و سالمندان است که به‌تدریج باعث فرسایش غضروف مفصل زانو می‌شود. این بیماری می‌تواند تأثیر زیادی بر کیفیت زندگی افراد بگذارد؛ از ایجاد درد مزمن و محدودیت حرکتی گرفته تا دشواری در انجام کارهای روزمره مانند راه رفتن یا بالا رفتن از پله. در این مقاله قصد داریم به‌زبان ساده و کاربردی به معرفی آرتروز زانو، نشانه‌ها، دلایل، مراحل پیشرفت، روش‌های تشخیص و درمان، و در نهایت راهکارهای مؤثر برای پیشگیری از آن بپردازیم.
آرتروز زانو چیست؟
آرتروز زانو یا استئوآرتریت زانو (Knee Osteoarthritis) یکی از شایع‌ترین انواع آرتروز است که در آن غضروف مفصل زانو به‌تدریج دچار ساییدگی و تخریب می‌شود. غضروف، بافتی نرم، انعطاف‌پذیر و لغزنده است که انتهای استخوان‌ها را در مفصل می‌پوشاند و از تماس مستقیم استخوان‌ها با یکدیگر جلوگیری می‌کند. در بیماری آرتروز، این غضروف به مرور زمان نازک و فرسوده می‌شود، در نتیجه استخوان‌های مفصل زانو به هم ساییده می‌شوند و باعث ایجاد درد، خشکی، تورم و محدودیت حرکت می‌گردند.
آرتروز زانو معمولاً با روندی آهسته و تدریجی پیشرفت می‌کند و در ابتدا ممکن است علائم خفیفی داشته باشد، اما با گذشت زمان می‌تواند به یک بیماری مزمن و ناتوان‌کننده تبدیل شود. این بیماری بیشتر در افراد میانسال و سالمند مشاهده می‌شود، اما در افراد جوان‌تر نیز ممکن است در نتیجه عوامل خاصی مانند آسیب‌دیدگی مفصل یا فشار زیاد بر زانو بروز کند.
به طور کلی، آرتروز زانو نوعی “فرسایش مفصل” به حساب می‌آید که در صورت بی‌توجهی می‌تواند تحرک فرد را به‌شدت کاهش دهد و فعالیت‌های روزمره را مختل کند. شناسایی زودهنگام و مدیریت مناسب این بیماری نقش بسیار مهمی در کنترل علائم و بهبود کیفیت زندگی بیمار دارد.
برای اطلاعات بیشتر در مورد عقب رفتگی زانو به این صفحه مراجعه کنید.
علائم و نشانه های آرتروز زانو
علائم آرتروز زانو معمولاً به‌تدریج ظاهر می‌شوند و در ابتدا ممکن است خفیف و گذرا باشند، اما با پیشرفت بیماری، شدت و تداوم آن‌ها بیشتر می‌شود. آگاهی از این نشانه‌ها به تشخیص زودهنگام و شروع درمان مناسب کمک زیادی می‌کند. در ادامه مهم‌ترین علائم آرتروز زانو را بررسی می‌کنیم:
1. درد زانو
شایع‌ترین علامت آرتروز، درد در ناحیه زانو است. این درد معمولاً هنگام فعالیت‌هایی مانند راه‌رفتن، بالا رفتن از پله‌ها یا ایستادن طولانی‌مدت شدت می‌گیرد و ممکن است پس از استراحت کمی بهتر شود. در مراحل پیشرفته، درد حتی در حالت استراحت یا خواب هم احساس می‌شود.
2. خشکی مفصل
بسیاری از افراد مبتلا به آرتروز زانو، صبح‌ها یا بعد از نشستن طولانی، احساس خشکی و سختی در زانو دارند. این خشکی معمولاً با کمی حرکت کاهش می‌یابد.
3. تورم و التهاب
تورم اطراف مفصل زانو می‌تواند به دلیل التهاب بافت‌های داخلی یا تجمع مایعات مفصلی رخ دهد. در برخی موارد، این تورم با قرمزی و احساس گرما همراه است.
4. صدا دادن زانو
افرادی که به آرتروز زانو مبتلا هستند، ممکن است هنگام خم و راست کردن زانو صدایی مانند تق‌تق یا ساییدگی احساس کنند. این صداها ناشی از تماس استخوان‌ها با یکدیگر و از بین رفتن سطح صاف غضروف است.
5. کاهش دامنه حرکتی
با پیشرفت آرتروز، حرکت دادن زانو به‌صورت کامل ممکن نیست و فرد ممکن است نتواند زانو را به‌طور کامل خم یا صاف کند.
6. احساس ناپایداری یا قفل‌شدن زانو
برخی بیماران احساس می‌کنند زانویشان هنگام راه رفتن قفل می‌شود یا در موقعیت خاصی گیر می‌کند. همچنین، ممکن است حس ناپایداری در زانو داشته باشند، به‌گونه‌ای که انگار زانو «می‌خواهد خم شود» یا از زیر پایشان برود.
7. تغییر شکل زانو در مراحل پیشرفته
در مراحل پیشرفته آرتروز، شکل زانو ممکن است به‌طور قابل‌مشاهده‌ای تغییر کند؛ برای مثال زانو ممکن است به طرف داخل یا بیرون انحراف پیدا کند (زانوی پرانتزی یا ضربدری).
دلایل و عوامل خطر بروز آرتروز زانو
آرتروز زانو معمولاً نتیجه ترکیبی از فرسایش طبیعی مفصل و عوامل زمینه‌ای است که روند تخریب غضروف را تسریع می‌کنند. این بیماری به‌ویژه در سنین بالاتر شایع است، اما برخی شرایط می‌توانند باعث شوند افراد جوان‌تر نیز به آن مبتلا شوند. در ادامه مهم‌ترین دلایل و عوامل خطر آرتروز زانو را بررسی می‌کنیم:
- افزایش سن: با بالا رفتن سن، غضروف مفاصل به‌طور طبیعی دچار فرسایش می‌شود. بیشتر موارد آرتروز زانو در افراد بالای ۵۰ سال مشاهده می‌شود.
- چاقی و اضافه‌وزن: وزن زیاد، فشار بیشتری بر مفاصل زانو وارد می‌کند. هر کیلوگرم اضافه‌وزن، فشار وارده به زانو را تا ۳ برابر افزایش می‌دهد. این فشار مداوم باعث آسیب زودهنگام غضروف می‌شود.
- آسیب‌ها و ضربه‌های قبلی به زانو: آسیب‌های ورزشی، تصادف، پارگی مینیسک، آسیب رباط‌ها یا شکستگی‌های اطراف مفصل می‌توانند باعث اختلال در ساختار زانو شوند و زمینه‌ساز آرتروز باشند.
- فعالیت بدنی شدید یا اشتباه: شغل‌ها یا ورزش‌هایی که با زانو زدن زیاد، بلند کردن اجسام سنگین، یا حرکات تکراری زانو همراه هستند، می‌توانند به‌مرور زمان باعث آسیب به غضروف شوند.
- ضعف عضلات اطراف زانو: عضلاتی مانند عضلات ران اگر ضعیف باشند، نمی‌توانند به‌درستی از مفصل زانو حمایت کنند و این می‌تواند باعث افزایش فشار مستقیم بر مفصل شود.
- عوامل ژنتیکی و ارثی: در برخی خانواده‌ها، استعداد ژنتیکی برای ابتلا به آرتروز وجود دارد. افرادی که بستگان درجه یک آن‌ها به آرتروز مبتلا بوده‌اند، ممکن است در معرض خطر بیشتری باشند.
- بدشکلی‌های مادرزادی یا ساختاری زانو: افرادی که با زانوهای پرانتزی یا ضربدری به دنیا آمده‌اند یا دچار اختلال در نحوه قرارگیری مفصل هستند، بیشتر مستعد ساییدگی غیرطبیعی غضروف هستند.
- بیماری‌های التهابی مفاصل: بیماری‌هایی مانند آرتریت روماتوئید، نقرس یا لوپوس می‌توانند با ایجاد التهاب مزمن در مفاصل، زمینه‌ساز بروز آرتروز زانو شوند.
مراحل پیشرفت بیماری آرتروز زانو
آرتروز زانو یک بیماری پیشرونده است، به این معنا که به‌مرور زمان شدت می‌گیرد و در صورت عدم تشخیص یا درمان مناسب، می‌تواند باعث آسیب شدید به مفصل و کاهش کیفیت زندگی شود. این بیماری به‌طور معمول در چهار مرحله طبقه‌بندی می‌شود که هر مرحله با علائم و تغییرات خاصی در مفصل زانو همراه است.
🔹 مرحله 1 – آرتروز خفیف (مرحله ابتدایی)
در این مرحله، تخریب غضروف مفصل بسیار جزئی است و معمولاً بیمار علائم محسوسی ندارد یا فقط درد خفیفی در هنگام فعالیت شدید احساس می‌کند. فضای بین استخوان‌ها در عکس‌برداری نرمال به نظر می‌رسد یا تغییرات بسیار اندک دارد.
علائم: گاه‌به‌گاه احساس ناراحتی یا خستگی زانو
🔹 مرحله 2 – آرتروز ملایم
ضخامت غضروف شروع به کاهش می‌کند و ممکن است رشد خارهای استخوانی (استئوفیت) در اطراف مفصل آغاز شود. فرد معمولاً پس از فعالیت یا ایستادن طولانی‌مدت احساس درد یا خشکی در زانو دارد.
علائم:
-
درد قابل توجه پس از فعالیت
-
احساس خشکی در شروع حرکت
-
گاهی صدا دادن زانو
🔹 مرحله 3 – آرتروز متوسط
در این مرحله، آسیب به غضروف واضح‌تر می‌شود و فاصله بین استخوان‌ها کاهش می‌یابد. درد مداوم‌تر است و فعالیت‌های ساده مثل راه‌رفتن یا زانو زدن دشوارتر می‌شود. التهاب مفصل و تورم بیشتر دیده می‌شود.
علائم:
-
درد دائمی حتی هنگام استراحت
-
تورم زانو
-
محدودیت حرکتی
-
صداهای سایشی مکرر
🔹 مرحله 4 – آرتروز شدید (مرحله پیشرفته)
غضروف تقریباً به‌طور کامل از بین رفته و استخوان‌ها به‌طور مستقیم روی یکدیگر ساییده می‌شوند. در این مرحله، درد بسیار شدید و مداوم است و حرکت مفصل به‌شدت محدود می‌شود. تغییر شکل مفصل نیز ممکن است دیده شود.
علائم:
-
درد شدید در تمام حالات
-
ناتوانی در انجام فعالیت‌های ساده
-
تغییر شکل زانو (پرانتزی یا ضربدری)
-
نیاز به وسایل کمکی برای حرکت
تشخیص آرتروز زانو چگونه انجام می‌شود؟
تشخیص دقیق و به‌موقع آرتروز زانو نقش مهمی در کنترل علائم، جلوگیری از پیشرفت بیماری و انتخاب درمان مناسب دارد. تشخیص این بیماری معمولاً بر اساس شرح حال بیمار، معاینه فیزیکی و تست‌های تصویربرداری صورت می‌گیرد. در ادامه مراحل تشخیص آرتروز زانو را بررسی می‌کنیم:
1. گفت‌وگو با بیمار (شرح حال پزشکی)
پزشک ابتدا درباره علائم بیمار سؤال می‌کند، از جمله:
-
شدت و محل درد
-
زمان شروع علائم
-
فاکتورهایی که باعث تشدید یا کاهش درد می‌شوند
-
سابقه آسیب به زانو یا بیماری‌های زمینه‌ای مانند روماتیسم یا نقرس
این مرحله به پزشک کمک می‌کند تا به درک کلی از وضعیت بیمار برسد.
2. معاینه فیزیکی زانو
پزشک با لمس و حرکت دادن زانو بررسی می‌کند:
-
میزان درد هنگام فشار یا حرکت
-
وجود خشکی یا سفتی مفصل
-
دامنه حرکتی زانو
-
وجود صداهای غیرطبیعی مانند ساییده شدن
-
تورم یا تغییر شکل مفصل
3. عکس‌برداری با اشعه ایکس (X-ray)
رایج‌ترین روش تصویربرداری برای تشخیص آرتروز زانو است. در این تصاویر، پزشک موارد زیر را بررسی می‌کند:
-
کاهش فاصله بین استخوان‌ها (نشانه نازک‌شدن غضروف)
-
وجود خارهای استخوانی (استئوفیت)
-
تغییر شکل مفصل
-
وجود استخوان‌سازی اضافی در اطراف زانو
4. تصویربرداری MRI (در صورت نیاز)
اگر نیاز به بررسی دقیق‌تر بافت‌های نرم، غضروف، رباط‌ها یا مینیسک باشد، پزشک ممکن است MRI تجویز کند. این روش مخصوصاً در مراحل ابتدایی یا زمانی که درد شدید است ولی در عکس ساده مشکلی دیده نمی‌شود، کاربرد دارد.
5. آزمایش خون (برای رد سایر بیماری‌ها)
خود آرتروز در آزمایش خون مشخص نمی‌شود، اما پزشک ممکن است آزمایش‌هایی برای رد بیماری‌های مشابه مانند:
-
آرتریت روماتوئید
-
نقرس
-
عفونت‌های مفصلی
تجویز کند.
6. آسپیراسیون مایع مفصلی (در موارد خاص)
در برخی موارد، ممکن است پزشک مقدار کمی از مایع داخل مفصل زانو را بیرون کشیده و برای بررسی وجود التهاب، عفونت یا کریستال‌های نقرسی، آن را به آزمایشگاه بفرستد.
روش های درمانی آرتروز زانو
درمان آرتروز زانو با هدف کاهش درد، بهبود عملکرد مفصل و جلوگیری از پیشرفت بیماری انجام می‌شود. نوع درمان بسته به شدت بیماری، سن بیمار، سبک زندگی و پاسخ به درمان، متفاوت خواهد بود. به‌طور کلی، درمان‌ها به دو دسته‌ی غیرجراحی و جراحی تقسیم می‌شوند.
🔹 درمان‌های غیرجراحی (محافظه‌کارانه)
1. تغییر سبک زندگی و کاهش وزن
کاهش وزن یکی از مؤثرترین راه‌ها برای کاهش فشار روی زانوهاست. هر کیلوگرم کاهش وزن می‌تواند فشار وارده به زانو را تا چند برابر کم کند.
2. فیزیوتراپی و ورزش‌های تقویتی
تمرینات هدفمند تقویتی و کششی، عضلات اطراف زانو را تقویت کرده و ثبات مفصل را افزایش می‌دهند. فیزیوتراپی می‌تواند درد را کاهش داده و دامنه حرکتی را بهبود دهد.
3. داروهای ضد التهاب و ضددرد
-
داروهای غیراستروئیدی مانند ایبوپروفن، ناپروکسن
-
پمادهای موضعی
-
در برخی موارد، داروهای ضددرد قوی‌تر تحت نظر پزشک
4. تزریق داخل مفصلی
-
تزریق کورتون: برای کاهش سریع التهاب و درد (در موارد حاد)
-
تزریق هیالورونیک اسید: نوعی روان‌کننده برای مفصل که به حرکت بهتر و کاهش درد کمک می‌کند
-
تزریق PRP (پلاسمای غنی از پلاکت): روشی نوین با هدف ترمیم بافت‌ها و کاهش التهاب
5. استفاده از وسایل کمکی
-
زانوبند طبی
-
کفش‌های مخصوص
-
عصا یا واکر برای کاهش فشار روی زانو هنگام راه رفتن
🔹 درمان های جراحی (در موارد پیشرفته)
در صورتی‌که درمان‌های غیرجراحی مؤثر نباشند و درد یا محدودیت حرکتی شدید باشد، گزینه‌های جراحی مطرح می‌شوند:
1. آرتروسکوپی زانو
جراحی با حداقل تهاجم برای پاک‌سازی داخل مفصل، ترمیم پارگی‌ها یا حذف قطعات آزاد غضروفی. مناسب مراحل ابتدایی تا متوسط.
2. استئوتومی (تغییر محور استخوان)
در افراد جوان‌تر، با تغییر زاویه استخوان ران یا ساق، فشار را از ناحیه آسیب‌دیده زانو کاهش می‌دهند.
3. تعویض مفصل زانو (پروتز کامل یا جزئی)
در مراحل بسیار پیشرفته، مفصل آسیب‌دیده به‌طور کامل یا جزئی با پروتز مصنوعی جایگزین می‌شود. این روش باعث کاهش درد و بازیابی حرکت مفصل می‌شود و تأثیر قابل‌توجهی بر کیفیت زندگی دارد.
راهکار های پیشگیری از آرتروز زانو
اگرچه آرتروز زانو اغلب با افزایش سن مرتبط است، اما با رعایت برخی نکات ساده و تغییر در سبک زندگی می‌توان احتمال بروز آن را تا حد زیادی کاهش داد یا شروع آن را به تأخیر انداخت. در ادامه، مؤثرترین راهکارهای پیشگیری از آرتروز زانو را بررسی می‌کنیم:
✅ 1. حفظ وزن مناسب
چاقی یکی از مهم‌ترین عوامل خطر برای آرتروز زانو است. هر کیلوگرم اضافه وزن، فشاری چند برابر به مفصل زانو وارد می‌کند. کاهش وزن می‌تواند نه‌تنها از بروز آرتروز جلوگیری کند، بلکه در افراد مبتلا نیز درد را کاهش دهد.
✅ 2. ورزش منظم و اصولی
فعالیت بدنی ملایم و منظم باعث تقویت عضلات اطراف زانو و بهبود گردش خون مفصل می‌شود. ورزش‌هایی مانند:
-
پیاده‌روی سبک
-
شنا
-
دوچرخه‌سواری ثابت
-
تمرینات کششی و قدرتی
از جمله ورزش‌های مفید هستند. توجه داشته باشید که ورزش‌های پرفشار یا جهشی (مثل فوتبال یا بسکتبال شدید) در صورت اجرای ناصحیح، ممکن است به زانو آسیب بزنند.
✅ 3. تقویت عضلات اطراف زانو
تقویت عضلات چهارسر ران و همسترینگ می‌تواند از مفصل زانو حمایت کرده و فشار را از روی غضروف‌ها بردارد. تمرینات ساده در خانه یا با کمک فیزیوتراپیست می‌توانند در این زمینه مؤثر باشند.
✅ 4. اصلاح وضعیت بدن و نحوه حرکت
-
استفاده صحیح از پله‌ها
-
نشستن و بلند شدن درست
-
اجتناب از ایستادن یا زانو زدن طولانی
-
استفاده از کفش‌های مناسب با کفی نرم و طبی
همگی در پیشگیری از آرتروز مؤثر هستند.
✅ 5. جلوگیری از آسیب‌های ورزشی یا فیزیکی
آسیب‌های زانو، حتی اگر به‌ظاهر جزئی باشند، می‌توانند زمینه‌ساز شروع آرتروز شوند. گرم کردن قبل از ورزش، استفاده از زانوبند در فعالیت‌های پرتحرک، و رعایت اصول ایمنی در حین ورزش یا کار، اهمیت زیادی دارد.
✅ 6. اجتناب از نشستن طولانی یا بی‌تحرکی
بی‌تحرکی باعث کاهش تغذیه مفصل و ضعف عضلات می‌شود. حتی در محیط کار یا خانه، توصیه می‌شود هر ۳۰ تا ۶۰ دقیقه از جای خود بلند شوید و چند حرکت ساده انجام دهید.
✅ 7. مراجعه منظم به پزشک (در افراد پرخطر)
افرادی با سابقه خانوادگی آرتروز، آسیب‌های قبلی زانو، یا اختلالات ساختاری مفصل باید زیر نظر پزشک باشند و چکاپ‌های دوره‌ای انجام دهند تا در صورت بروز علائم اولیه، درمان زود آغاز شود.
نتیجه گیری
آرتروز زانو یکی از شایع‌ترین بیماری‌های مفصلی است که می‌تواند کیفیت زندگی فرد را به‌طور قابل توجهی کاهش دهد. با شناخت علائم اولیه، دلایل بروز و مراحل پیشرفت این بیماری، می‌توان در تشخیص و درمان به موقع آن گام برداشت و از آسیب‌های شدید مفصلی جلوگیری کرد. روش‌های درمانی متنوعی از جمله تغییر سبک زندگی، دارودرمانی، فیزیوتراپی و در موارد پیشرفته جراحی وجود دارد که با توجه به شرایط هر بیمار انتخاب می‌شوند. همچنین، پیشگیری از آرتروز زانو با رعایت نکاتی ساده مانند حفظ وزن مناسب، ورزش منظم و محافظت از مفاصل امکان‌پذیر است. توجه و مراقبت به سلامت زانوها می‌تواند تضمین‌کننده زندگی فعال، سالم و بدون درد برای همه ما باشد.
