عقب رفتگی زانو
زانو یکی از مهمترین و پرکاربردترین مفاصل بدن است که نقش حیاتی در حرکت، تعادل و تحمل وزن دارد. یکی از مشکلاتی که ممکن است برای این مفصل پیش بیاید، عقب رفتگی زانو یا هیپراکستنشن زانو است. این وضعیت زمانی اتفاق می‌افتد که مفصل زانو بیشتر از حد طبیعی به سمت عقب خم می‌شود.
اما عقب رفتگی زانو دقیقاً چیست؟ چه علائمی دارد و چرا به وجود می‌آید؟ آیا راهی برای درمان یا پیشگیری از آن وجود دارد؟ در این مقاله، به‌صورت جامع و کاربردی به تمام این سوالات پاسخ خواهیم داد تا درک بهتری از این آسیب داشته باشید و راهکارهای مقابله با آن را بشناسید.
عقب رفتگی زانو چیست؟
عقب رفتگی زانو که در اصطلاح پزشکی به آن هیپراکستنشن زانو (Knee Hyperextension) گفته می‌شود، وضعیتی است که در آن مفصل زانو بیشتر از حد طبیعی به سمت عقب خم می‌شود. به‌طور طبیعی، زانو باید هنگام ایستادن کاملاً صاف باشد؛ اما در حالت عقب‌رفتگی، مفصل فراتر از این حالت صاف رفته و قوس معکوسی به سمت عقب پیدا می‌کند که ممکن است به ساختارهای داخلی زانو آسیب بزند.
در این وضعیت، فشار بیش از اندازه‌ای به رباط‌ها، عضلات، تاندون‌ها و کپسول مفصلی وارد می‌شود و در صورت تکرار یا شدت بالا، می‌تواند منجر به آسیب‌هایی مانند کشیدگی یا پارگی رباط‌ها (مانند رباط صلیبی قدامی یا PCL)، التهاب مفصل، یا بی‌ثباتی دائمی زانو شود.
این اتفاق ممکن است به‌صورت ناگهانی مثلاً در یک حادثه یا در حین ورزش رخ دهد یا در اثر ضعف مزمن عضلات و اختلالات ساختاری به‌مرور زمان به وجود بیاید.
تفاوت با صاف شدن طبیعی زانو:
در حالت طبیعی، زانو هنگام ایستادن کاملاً صاف می‌شود، اما از آن فراتر نمی‌رود. در هیپراکستنشن، زانو از این نقطه عبور کرده و دچار انحراف به عقب می‌شود که حالت غیرطبیعی و آسیب‌زا دارد.
شدت هیپراکستنشن:
شدت عقب‌رفتگی ممکن است خفیف، متوسط یا شدید باشد:
- در موارد خفیف: فقط کمی احساس درد و ناپایداری ایجاد می‌شود.
- در موارد شدید: احتمال آسیب به رباط‌ها و حتی نیاز به جراحی وجود دارد.
این عارضه در صورت بی‌توجهی می‌تواند باعث کاهش عملکرد حرکتی، درد مزمن و مشکلات ثانویه در راه رفتن و ایستادن شود.
چه عواملی باعث عقب رفتگی زانو می‌شوند؟
عقب رفتگی زانو یا هیپراکستنشن ممکن است به دلایل مختلفی رخ دهد که برخی از آن‌ها مربوط به عوامل بیرونی (مانند آسیب یا ضربه) و برخی دیگر مربوط به شرایط داخلی بدن (مانند ضعف عضلانی یا ناهنجاری‌های ساختاری) هستند. شناسایی دقیق علت، نقش مهمی در انتخاب روش درمان مناسب دارد.
آسیب های ورزشی
یکی از شایع‌ترین علل عقب رفتگی زانو، آسیب‌های ورزشی است. در ورزش‌هایی مانند فوتبال، بسکتبال، ژیمناستیک، دویدن سرعت یا پرش بلند، ممکن است پا هنگام فرود آمدن یا تغییر مسیر ناگهانی، بیش‌ازحد به عقب خم شود و باعث آسیب‌دیدگی زانو گردد.
ضعف عضلات اطراف زانو
عضلات چهارسر ران (جلوی ران) و همسترینگ (پشت ران) نقش مهمی در کنترل و تثبیت مفصل زانو دارند. اگر این عضلات ضعیف باشند یا عدم تعادل عضلانی بین آن‌ها وجود داشته باشد، زانو در برابر فشارهای غیرطبیعی مقاومت کافی نخواهد داشت و ممکن است دچار عقب‌رفتگی شود.
شلی یا آسیب رباط‌ها
رباط‌ها، وظیفه پایداری مفصل زانو را بر عهده دارند. شلی مادرزادی رباط‌ها یا آسیب‌دیدگی رباط‌ها به‌ویژه رباط صلیبی قدامی (ACL)، رباط صلیبی خلفی (PCL) و رباط‌های جانبی می‌تواند منجر به ناپایداری زانو و هیپراکستنشن شود.
ناهنجاری‌های ساختاری یا ژنتیکی
برخی افراد به‌صورت طبیعی دارای مفاصل شل یا فرم بدنی خاصی هستند که آن‌ها را مستعد عقب رفتگی زانو می‌کند. مثلاً کودکان با مفاصل انعطاف‌پذیر یا افرادی با پاهای پرانتزی/ضربدری ممکن است در معرض این آسیب قرار داشته باشند.
مشکلات عصبی-عضلانی
در برخی اختلالات عصبی مانند فلج مغزی (Cerebral Palsy) یا سندروم مارفان (Marfan Syndrome)، کنترل عضلانی و پایداری مفصل به‌درستی انجام نمی‌شود و هیپراکستنشن زانو ممکن است بخشی از علائم بیماری باشد.
تصادف یا زمین خوردگی
وارد آمدن ضربه ناگهانی از جلو یا افتادن روی زانوی صاف‌شده ممکن است باعث خم شدن بیش‌ازحد مفصل به سمت عقب شود. این اتفاق در سوانح رانندگی، لغزش روی سطح لیز یا افتادن از ارتفاع دیده می‌شود.
استفاده نادرست از کفش یا تجهیزات
پوشیدن کفش‌های نامناسب (مثل پاشنه‌بلند یا بی‌ثبات) می‌تواند زاویه پا را تغییر دهد و فشار غیرعادی به زانو وارد کند. همین‌طور استفاده اشتباه از وسایل کمک حرکتی (مثل عصا یا واکر) ممکن است در درازمدت به هیپراکستنشن منجر شود.
علائم و نشانه های عقب رفتگی زانو
عقب رفتگی زانو یا هیپراکستنشن ممکن است با مجموعه‌ای از علائم آشکار و پنهان همراه باشد. شدت علائم بسته به میزان آسیب، شرایط جسمانی فرد و علت ایجادکننده آن متفاوت است. شناخت این نشانه‌ها کمک می‌کند که آسیب به‌موقع تشخیص داده شده و از پیشرفت آن جلوگیری شود.
درد در ناحیه زانو
درد معمولاً در قسمت جلوی زانو یا پشت زانو احساس می‌شود و می‌تواند از نوع خفیف، مبهم یا شدید و تیرکشنده باشد. در برخی موارد، درد هنگام راه رفتن، دویدن یا حتی ایستادن طولانی بیشتر می‌شود.
احساس ناپایداری یا لق بودن زانو
افراد دچار عقب رفتگی زانو معمولاً احساس می‌کنند که زانویشان ثبات کافی ندارد یا ممکن است ناگهان از زیر آن‌ها “خالی شود”. این علامت به‌خصوص در راه‌رفتن سریع یا تغییر جهت ناگهانی بیشتر دیده می‌شود.
محدودیت در دامنه حرکتی
زانو ممکن است به‌خوبی خم یا صاف نشود یا هنگام حرکت احساس سفتی و گرفتگی ایجاد شود. این محدودیت حرکتی می‌تواند عملکرد روزمره فرد را تحت تأثیر قرار دهد.
تورم و التهاب
در اثر فشار غیرطبیعی و آسیب به بافت‌های نرم، زانو ممکن است متورم و ملتهب شود. در برخی موارد، این تورم همراه با گرمی و قرمزی پوست ناحیه آسیب‌دیده است.
کبودی یا تغییر رنگ پوست
در مواردی که آسیب شدید باشد یا همراه با پارگی بافتی رخ دهد، ممکن است اطراف زانو دچار کبودی یا خون‌مردگی شود که نشان‌دهنده آسیب به بافت‌های عمیق‌تر است.
احساس کشیدگی یا فشار پشت زانو
برخی بیماران از کشیده شدن غیرطبیعی پشت زانو به‌خصوص هنگام ایستادن یا صاف کردن پا شکایت دارند. این احساس ناشی از فشار بیش‌ازحد به رباط‌ها و تاندون‌های پشت زانو است.
صدا دادن زانو (کلیک یا ترکیدن)
ممکن است هنگام خم یا صاف کردن زانو، صدایی مانند کلیک، ترکیدن یا قژقژ شنیده شود که به دلیل کشیده شدن بافت‌ها یا اصطکاک بین سطوح مفصلی ایجاد می‌شود.
دشواری در انجام فعالیت‌های روزانه
بالا رفتن از پله، نشستن طولانی‌مدت، پیاده‌روی یا حتی ایستادن ممکن است برای فرد دردناک یا دشوار شود.
چه کسانی بیشتر در معرض هیپراکستنشن زانو قرار دارند؟
عقب‌رفتگی زانو (هیپراکستنشن) ممکن است برای هر فردی اتفاق بیفتد، اما برخی افراد به دلیل شرایط خاص بدنی، شغلی یا ورزشی، بیشتر در معرض این آسیب قرار دارند. شناخت این گروه‌های پرخطر کمک می‌کند اقدامات پیشگیرانه مؤثرتری انجام شود.
- ورزشکاران حرفه‌ای و نیمه‌حرفه ای: ورزش‌هایی که نیاز به دویدن، پرش، فرود آمدن سریع یا تغییر جهت ناگهانی دارند مانند فوتبال، بسکتبال، والیبال، دو و میدانی، ژیمناستیک، رقص و اسکی باعث افزایش احتمال آسیب به مفصل زانو می‌شوند. فشارهای ناگهانی در این فعالیت‌ها می‌توانند منجر به عقب رفتگی زانو شوند.
- کودکان و نوجوانان در حال رشد: برخی کودکان به طور طبیعی مفاصل شل‌تری دارند یا در حال عبور از مراحل رشد سریع هستند. در این دوره، عضلات ممکن است به اندازه کافی قدرت نداشته باشند که مفاصل را پایدار نگه دارند، و همین باعث آسیب‌پذیری بیشتر زانو می‌شود.
- افراد مسن: با افزایش سن، قدرت عضلات کاهش می‌یابد و رباط‌ها خاصیت ارتجاعی خود را از دست می‌دهند. همچنین احتمال ابتلا به آرتروز یا ناپایداری مفاصل افزایش می‌یابد که می‌تواند زمینه‌ساز هیپراکستنشن زانو باشد.
- افرادی با سابقه آسیب‌دیدگی زانو: کسانی که قبلاً دچار آسیب‌هایی مانند پارگی رباط صلیبی (ACL یا PCL) یا آسیب منیسک شده‌اند، در صورتی که توان‌بخشی مناسبی نداشته باشند، ممکن است دچار بی‌ثباتی زانو و در نتیجه هیپراکستنشن شوند.
- کسانی که دچار اختلالات عصبی-عضلانی هستند: در بیماری‌هایی مانند فلج مغزی (CP)، سندرم مارفان یا سندرم اهلرز-دانلوس، به‌دلیل ضعف کنترل عضلانی یا شلی بیش‌ازحد مفاصل، خطر عقب رفتگی زانو افزایش می‌یابد.
- افرادی که از کفش یا وسایل حرکتی نامناسب استفاده می‌کنند: پوشیدن کفش‌های نامناسب یا استفاده نادرست از عصا، واکر یا بریس‌ها می‌تواند تعادل زانو را به‌هم بزند و باعث وارد شدن فشار غیرعادی به مفصل شود.
- افرادی با فرم نامناسب پا: کسانی که دچار پای پرانتزی، پای ضربدری، صافی کف پا یا زانوی قفل‌شده هنگام ایستادن هستند، به علت عدم توزیع صحیح نیرو در مفصل زانو، بیشتر در معرض آسیب هیپراکستنشن قرار دارند.
روش های تشخیص عقب رفتگی زانو
تشخیص دقیق عقب رفتگی زانو (هیپراکستنشن) نقش مهمی در انتخاب روش درمان و پیشگیری از آسیب‌های جدی‌تر دارد. پزشک با ترکیبی از بررسی بالینی، معاینات فیزیکی و تصویربرداری می‌تواند علت و شدت مشکل را تشخیص دهد. در ادامه به روش‌های اصلی تشخیص این عارضه اشاره می‌کنیم:
معاینه بالینی توسط پزشک
پزشک ابتدا با پرسیدن سوالاتی درباره:
- زمان شروع علائم
- نوع درد
- نحوه بروز آسیب (مثلاً هنگام ورزش یا زمین‌خوردن)
- سابقه آسیب‌های قبلی
اطلاعات اولیه را جمع‌آوری می‌کند.
سپس زانو را از نظر:
- دامنه حرکتی
- میزان عقب‌رفتگی در حالت ایستاده
- درد در حین حرکت
- ناپایداری مفصل
معاینه می‌کند. در این مرحله، پزشک ممکن است از بیمار بخواهد روی یک پا بایستد، بنشیند، راه برود یا زانوی خود را خم و صاف کند تا الگوی حرکت و کنترل عضلات بررسی شود.
تست های اختصاصی مفصل زانو
چندین تست بالینی تخصصی وجود دارد که برای بررسی پایداری رباط‌ها و میزان خم‌شدگی غیرطبیعی مفصل استفاده می‌شوند، از جمله:
- تست لاچمن (برای رباط صلیبی قدامی)
- تست کشش خلفی (برای رباط صلیبی خلفی)
- تست recurvatum یا هیپراکستنشن (برای سنجش زاویه عقب رفتگی زانو)
تصویربرداری پزشکی
در صورتی که پزشک به آسیب‌های داخلی مشکوک باشد، از روش‌های تصویربرداری برای بررسی دقیق‌تر استفاده می‌کند:
الف) عکس ساده اشعه ایکس (X-Ray)
برای بررسی:
- میزان انحنای زانو در حالت ایستاده
- وجود شکستگی یا بدشکلی استخوان‌ها
- آسیب به مفصل زانو
ب) MRI (تصویربرداری رزونانس مغناطیسی)
روش بسیار دقیقی است که به پزشک اجازه می‌دهد تا:
- آسیب به رباط‌ها (مانند ACL و PCL)
- پارگی منیسک
- التهاب بافت نرم یا خونریزی مفصلی
را به‌وضوح مشاهده کند.
پ) سونوگرافی (در برخی موارد)
برای بررسی سریع و بدون درد ساختارهای نرم اطراف مفصل، به‌ویژه در کلینیک‌های ورزشی استفاده می‌شود.
ارزیابی عملکرد عضلات و ثبات مفصل
گاهی لازم است توسط متخصص فیزیوتراپی یا طب ورزشی، قدرت عضلات اطراف زانو (چهارسر، همسترینگ، عضلات ساق) و تعادل عضلانی ارزیابی شود تا مشخص شود که آیا ضعف یا عدم هماهنگی باعث بروز هیپراکستنشن شده است یا خیر.
راه های درمان عقب رفتگی زانو
درمان عقب رفتگی زانو (هیپراکستنشن) به عوامل مختلفی بستگی دارد، از جمله: شدت آسیب، علت اصلی، سن بیمار، وضعیت عضلانی و فعالیت روزمره فرد. هدف از درمان، کاهش درد، بازگرداندن ثبات مفصل، جلوگیری از آسیب بیشتر و بهبود عملکرد حرکتی زانو است. در اغلب موارد، ترکیبی از روش‌های غیرجراحی و گاهی در موارد شدید، مداخلات جراحی مورد نیاز است.
درمان های غیرجراحی (محافظه‌کارانه)
الف)استراحت و کاهش فشار روی زانو
در مراحل اولیه آسیب، کاهش فعالیت‌هایی که باعث فشار مستقیم روی زانو می‌شوند (مانند دویدن، پرش یا ایستادن طولانی) ضروری است. گاهی ممکن است استفاده موقت از عصا یا واکر توصیه شود.
ب)استفاده از بریس یا زانوبند طبی
برای محدود کردن حرکات غیرطبیعی و جلوگیری از هیپراکستنشن بیشتر، زانوبندهای تخصصی (مانند بریس با قفل حرکتی یا stop-hyperextension brace) استفاده می‌شود. این وسایل به افزایش ثبات مفصل کمک می‌کنند و در موارد خفیف تا متوسط بسیار مؤثرند.
پ)یخ‌درمانی و داروهای ضدالتهاب
استفاده از یخ در ناحیه زانو (هر بار ۱۵ تا ۲۰ دقیقه، چند نوبت در روز) می‌تواند تورم و درد را کاهش دهد. همچنین، مصرف داروهای ضد التهاب غیراستروئیدی مانند ایبوپروفن یا ناپروکسن طبق تجویز پزشک می‌تواند مؤثر باشد.
ت) فیزیوتراپی و تمرینات تقویتی
اصلی‌ترین و مؤثرترین درمان در بیشتر موارد، انجام تمرینات تخصصی فیزیوتراپی است که شامل موارد زیر می‌شود:
- تقویت عضلات چهارسر ران و همسترینگ برای افزایش پایداری زانو
- تمرینات تعادلی و ثبات مرکزی بدن
- اصلاح الگوی راه رفتن و نحوه ایستادن
- تمرینات کششی برای عضلات کوتاه‌شده یا سفت‌شده
این تمرینات تحت نظر فیزیوتراپیست انجام می‌شوند و نقش کلیدی در بازتوانی کامل فرد دارند.
درمان های جراحی (در موارد شدید یا مزمن)
در برخی موارد، به‌خصوص زمانی که:
- پارگی کامل رباط‌ها وجود دارد (مانند ACL یا PCL)
- بی‌ثباتی زانو به حدی است که مانع راه رفتن یا ورزش می‌شود
- درمان‌های غیرجراحی پاسخ مناسبی نداشته‌اند
ممکن است نیاز به عمل جراحی ترمیمی یا بازسازی رباط‌ها باشد.
عمل جراحی معمولاً با هدف:
- بازسازی رباط آسیب‌دیده با گرافت
- تنظیم مجدد ساختار مفصلی
- تثبیت بلندمدت زانو
انجام می‌شود. بعد از عمل نیز توان‌بخشی فشرده لازم است.
درمان های مکمل و سبک زندگی
الف) اصلاح کفش و وضعیت بدنی
پوشیدن کفش مناسب، کفی طبی (در صورت صافی کف پا)، و اصلاح حالت ایستادن یا راه رفتن می‌تواند در پیشگیری از بازگشت آسیب مؤثر باشد.
ب) کاهش وزن (در صورت نیاز)
وزن زیاد باعث فشار بیشتر روی مفاصل زانو می‌شود. کاهش وزن می‌تواند نقش مؤثری در کنترل درد و جلوگیری از آسیب بیشتر داشته باشد.
پ) آموزش به بیمار
آشنایی فرد با نحوه صحیح استفاده از مفصل، حرکات ایمن، و پرهیز از حرکات خطرناک در ورزش یا زندگی روزمره، در بلندمدت از آسیب‌های مجدد جلوگیری می‌کند.
نتیجه گیری
عقب رفتگی زانو یا هیپراکستنشن، یک مشکل شایع اما قابل پیشگیری و درمان است که می‌تواند باعث درد، ناپایداری و کاهش عملکرد حرکتی مفصل زانو شود. شناخت علل، علائم و روش‌های تشخیص دقیق این عارضه، اولین گام برای درمان موفقیت‌آمیز آن است. خوشبختانه، با استفاده از روش‌های درمانی مناسب مانند فیزیوتراپی، تقویت عضلات، استفاده از بریس و در موارد شدید جراحی، می‌توان به بهبودی کامل دست یافت و از عوارض جدی جلوگیری کرد.
اگر به دنبال تشخیص و درمان تخصصی عقب رفتگی زانو هستید، کلینیک قامت پایش با تیمی مجرب از متخصصان ارتوپدی و فیزیوتراپی آماده ارائه بهترین خدمات درمانی و توان‌بخشی به شماست. در این کلینیک با استفاده از تجهیزات پیشرفته و برنامه‌های درمانی اختصاصی، می‌توانید سلامت زانوهای خود را بازیابی کنید و کیفیت زندگی بهتری داشته باشید.
